Czym jest "kara umowna"?
Kara umowna jest tak zwanym dodatkowym zastrzeżeniem umownym. Polega na zastrzeżeniu, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy[1].
Jakiego typu zobowiązanie można zabezpieczyć karą umowną?
We wstępie ujęliśmy istotę kary umownej. Choć zostało już to powiedziane, dla wyłuszczenia jeszcze raz nadmieńmy – kara umowna zabezpiecza wykonanie zobowiązania niepieniężnego (tym samym nie zabezpieczy wykonania zobowiązania polegającego na zapłacie)[2]. Sąd Najwyższy rozstrzygnął również, że nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym[3].
Zdaniem Sądu Najwyższego zobowiązania niepieniężne, mogące być zabezpieczone karą umowną, należy traktować szeroko – i odnosić je tak do zobowiązań majątkowych, jak również niemajątkowych[4].
Czy dłużnik może zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej?Odpowiedzieć należy wręcz „stereotypowo
po prawniczemu” – to zależy. Mianowicie,
dłużnik nie może zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej bez
zgody wierzyciela[5].
A contrario, jeżeli wierzyciel wyrazi
na to zgodę, dłużnik może zwolnić się z zobowiązania, płacąc karę umowną.
Wysokość i miarkowanie kary umownej.
W tym kontekście trzeba poczynić następującą uwagę:
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody[6],
ale (sic!)
dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej – w dwóch przypadkach: po pierwsze, jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane; po drugie, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana[7].
Rażące wygórowanie kary umownej.
Jak powiedzieliśmy, dłużnik może domagać się tak zwanego „miarkowania” kary umownej, jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana. Wedle Sądu Najwyższego sąd, oceniając, czy zachodzą podstawy do takiego miarkowania, nie może ograniczyć się jedynie do porównania wysokości zastrzeżonych stawek procentowych kar umownych do stawek stosowanych przy zastrzeganiu takich kar w obrocie[8].
W tym kontekście nasuwa się oczywiste pytanie o „kryterium”, w oparciu o które sąd powinien oceniać, czy kara umowna rzeczywiście jest rażąco wygórowaną. W orzecznictwie napotykamy na kryterium wysokości szkody i kryterium wysokości odszkodowania[9]. Brak „uniwersalnego” rozstrzygnięcia, które z nich należy stosować.
To jest właściwy moment, aby
poczynić uwagę odnoszącą się do ewentualnego procesu – ciężar wykazania podstaw
miarkowania kary umownej spoczywa na dłużniku, nie zaś na wierzycielu; stąd finalnie to dłużnik może ponieść ujemne
konsekwencje „bierności dowodowej”[10].
Kara umowna a odszkodowanie.
Z zasady żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne (z zasady, bowiem strony mogą postanowić inaczej). „Co do zasady, jeżeli szkoda przewyższa wysokość zastrzeżonej w umowie kary umownej, wierzyciel nie może domagać się obok niej odszkodowania”[11].
A. Lucińska – Rutkiewicz[12] dokonuje w tym kontekście rozróżnienia na:
- zaliczalną karę umowną (kara umowna plus odszkodowanie uzupełniające),
- alternatywną karę umowną (gdy do wyboru wierzyciela pozostaje, czy domaga się zapłaty kary umownej, czy dochodzi odszkodowania),
- kumulatywną karę umowną (kiedy wierzyciel może domagać się i kary umownej, i odszkodowania).
Osobnym wpisem przedstawimy funkcjonującą w obrocie klauzulę gwarancyjną. Wskażemy na jej cechy wspólne z karą umowną oraz na wzajemne odmienności.
Amelia Konieczna - Bagińska
Miłosz Bagiński - Żyta
radcowie prawni
[1] Art. 483 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
[2] Zob. chociażby: uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 21 sierpnia 2008 roku, sygnatura akt IV CSK 202/08.
[3] Uchwała z 20 listopada 2019 roku, sygn. III CZP 3/19.
[4] Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów – zasada prawna – z 6 listopada 2003 roku, sygnatura akt III CZP 61/03.
[5] Art. 483 § 2 ustawy z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
[6] Art. 484 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
[7] Art. 484 § 2 ustawy z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
[8] Uzasadnienie wyroku z 17 lutego 2022 roku, sygnatura akt II CSKP 86/22.
[9] Zob. choćby: uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22 września 2022 roku, sygnatura akt V ACa 109/22; uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 31 marca 2022 roku, sygnatura akt I AGa 349/20; uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 11 września 2019 roku, sygnatura akt IV CSK 473/18.
[10] Zob. uzasadnienie wyżej przywołanego wyroku Sądu Najwyższego z 11 września 2019 roku, sygnatura akt IV CSK 473/18.
[11] R. Tanajewska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2024, art. 484.
[12] A. Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2024, art. 484.